دربــاره حافظ

غنای زبان و ادبیات فارسی، مرهون هنرمندانی صاحب‌دل و خردمندانی سخن‌شناس است که در طول تاریخ ایران، دامن همت به میان بسته‌اند و با تحمل سختی‌های فراوان، حاصل خردورزی‌های حکیمانه و دریافت‌های عارفانه و احساسات شاعرانه خویش را در قالب الفاظی گاه منظوم و گاه منثور ریخته‌اند و به گوهرشناسان و طالبان در لفظ دری عرضه نموده‌اند.

بی‌تردید «خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی»، قهرمانی بی‌بدیل یا کم‌نظیر در این عرصه است. گرچه روزگاری به درازای هفت قرن، از زمان آفرینش غزل‌های سحرآمیز وی می‌گذرد، ولی هنوز غبار کهنگی بر آنها ننشسته و صاحب‌دلان خردمند و سخن‌شناس در سراسر جهان، هر روز با عشقی تازه‌تر و پرشورتر از پیش، آنها را می‌خوانند و به خاطر می‌سپارند و گفتار حکیمانه و عارفانه و شاعرانه خود را بدانها می‌آرایند.

«شعر حافظ همه بیت‌ الغزل معرفت است آفرین بر نفس دلکش و لطف سخنش». کمتر ایرانی فارسی‌زبانی را می‌توان یافت که چند بیتی از حافظ را در خاطر نداشته باشد. اندک کسی است که مقام و منزلت این شاعر شیرین‌سخن را در شکوفایی فرهنگ و اندیشه انسانی نشناسد و سر تعظیم در مقابل عظمت او فرونیاورد. هرچند، رازهای پنهان و اندیشه بلند او را نمی‌توان از لابه‌لای غزل‌هایش شناخت، لیک تک‌تک ابیات و سروده‌هایش لبریز از ظرایف هنری، مضامین طنز، ولی مرموز، اصطلاحات عرفانی و زیبایی‌شناسی در حین استفاده از نکات بلاغی است. استفاده از تعابیر عرفانی در اوج شورآفرینی، آراستن سخن به آرایه‌های بدیعی، گزیده و خلاصه‌گویی، درآمیختن لطایف حکمی با نکات قرآنی و... همه و همه، از ویژگی‌های اوست و از وی یک شخصیت جهانی ساخته است.

«زحافظان جهان کس چو بنده جمع نکرد * لطایف حکمی با نکات قرآنی».

خواجه شیراز، از میان همه عارفان شاعر، نه تنها بیشترین شرح‌ها و تفسیرها را متوجه گفتار خویش نموده، بلکه منتقدان، شاعران و نویسندگان بسیاری را در فهم مقصود جدی و حقیقی خود از آن سروده‌های ایهام‌آمیز که با چاشنی طنز نیز همراه است، مبهوت و سردرگم ساخته است.

در روزگار ما که قلمرو گسترش زبان فارسی از مرزهای جغرافیایی ایران فراتر رفته است، با اطمینان می‌توان گفت که ترجمه‌ها و شرح‌های دیوان حافظ به زبان‌های دیگر، چند برابر شرح‌های آن به زبان فارسی است و همچنان در گوشه و کنار دنیا، شارحان بسیاری، به نقد و بررسی و شرح این تحفه سحرآمیز، مشغولند و در این عرصه، گوی سبقت از یکدیگر می‌ربایند.

باید این نکته را متذکر شد که در باب نسخه‌های دیوان حافظ، از بین سی و پنج نسخه چاپی و بیش از چهل و چهار نسخه خطی، متأسفانه کاری اساسی و زیربنایی صورت نگرفته است و اکثر شارحان به‌جای آنکه در گزینش نسخه، کمال دقت و اهتمام را به خرج دهند، نسخه‌ای را بدون تفحص و دقت، مبنای تفسیر قرار داده‌اند و هرچه را که نتوانسته‌اند بفهمند، یا توجیه کرده‌اند و یا از کنار آن گذشته‌اند. در این آشفته‌بازاری که مدام نسخه‌های فراوان و مغلوط از دیوان حافظ با هزار و یک انگیزه درست و نادرست عرضه می‌گردد، از متولیان فرهنگی جامعه انتظار می‌رود که با استمداد از سخن‌شناسان محقق و متعهد، به این غائله خاتمه دهند.

ضرورت جمع‌آوری اطلاعات و سامان‌دهی اثر ارزشمند حافظ شیرازی و همچنین پژوهش‌های انجام‌گرفته، در یک نرم‌افزار با استفاده از دانش جدید رایانه (کامپیوتر) به‌صورت چندرسانه‌ای در مجموعه‌ای از کتب معتبر (نسخه‌ها، شرح‌ها، فرهنگ‌نامه‌ها، ارتباط آیات و روایات، کتاب‌شناسی‌ها، سخنرانی‌ها، مقالات و...) بیش از پیش احساس می‌شد؛ مضافا به اینکه استقبال از تولید و تکثیر مکرر نرم‌افزارهای مثنوی معنوی و شاهنامه فردوسی، ما را به این امر مهم نیز، ملزم و تشویق می‌نمود.

برای اینکه بتوانیم از تمامی نقطه نظرات بزرگان صاحب‌نظر حوزه ادبیات فارسی، خاصه حافظ‌پژوهان، در این برنامه نرم‌افزاری چندرسانه‌ای، بهترین و بیشترین استفاده را برده باشیم، به حول و قوه الهی تلاش کرده‌ایم طرحی جامع برای کلیه سطوح مختلف علمی، اعم از حافظ‌پژوهان و اساتید رشته‌های مختلف دانشگاهی و حوزی و طلاب و دانشجویان و حتی دانش‌آموزان و علاقه‌مندان به شعر و ادب فارسی، در این برنامه ارائه نماییم.

به لطف پروردگار متعال، تدوین و تهیه پروژه‌ای چنین بزرگ، در شناخت و معرفی شخصیت حافظ شیرازی و اثر گران‌سنگ او، تحولی شگرف در عرصه پژوهش و تحقیق ایجاد خواهد کرد.

بی‌شک، انجام چنین کاری و رفتن به چنین راهی، دشوار و خطیر می‌نمود، لیک با توکل به حضرت دوست که همواره یاورمان بوده است و به سبب وجود استادان و ادیبان دانشمندی، همچون استاد فرزانه و علامه گران‌مایه، جناب حسین آهی (که از آغاز تا انجام، همواره مشاور و مشوق و مباشر ما بوده) و مسئولان دلسوز در این عرصه، این کار به سامان رسید.

در این برنامه نرم‌افزاری، سعی بر آن بوده که از بهترین و جامع‌ترین نسخه‌های دیوان حافظ استفاده شود؛ به همین منظور، از تمامی نسخه‌های کهن و جدید بازبینی به عمل آمده؛ در نتیجه، مقایسه‌ا‌ی بین نسخه‌های موجود، اعم از نسخه‌های چاپی که بالغ بر سی و پنج نسخه است و همچنین نسخه‌های خطی که در حدود چهل و چهار نسخه است، صورت گرفته است؛ نهایتا برای قرائت غزل‌ها، در این نرم‌افزار، نسخه علامه قزوینی و قاسم غنی با تصحیح خانلری و مقدمه ذو النور انتخاب شده است.